Psixologiya (qədim yunan
sözüdür mənası ruh , ruhi aləm; -bilik, öyrənmək,
elm)-"psixika haqqında elm" deməkdir. Psixologiya termini evristik
baxımdan elmin predmetini dəqiq ifadə edir: psixologiya psixika haqqında elmdir
Elmə
qədərki psixoloji fikirlərin yaranması tarixi çox qədimdən, e.ə
başlanır. O, bir tərəfdən Şərq fəlsəfi fikrindən, digər tərəfdən xalq
yaradıcılığından bəhrələnmişdir. O bir tərəfdən həyatın özündən, ictimai-tarixi
proseslərdən asılı olaraq inkişaf etmiş, digər tərəfdən baş verən proseslər
psixoloji fikrə öz təsirini göstərmişdir.
Hələ
qədim zamanlardan başlayaraq psixoloji biliklər nəsildən-nəslə verilmiş
müxtəlif obrazlı ifadələrdə, atalar sözlərində, bayatılarda, nağıllarda,
dastanlarda və s. də özünün əksini tapmışdır. Bizim hər birimiz bu
bilikləri ətraf adamlardan eləcə də şifahi xalq ədəbiyyatı vasitəsilə
mənimsəyirik. İnsanın şəxsi təcrübəsində həmin biliklər daha da
dəqiqləşir, yeni məna çalarları kəsb edir.
İnsanlar
lap qədimlərdən qarşılıqlı münasibətlərdə olduqları, ünsiyyətə girdikləri
insanları öyrənməyə, anlamağa, dərk etməyə çalışmış, bunun üçün müşahidələr
aparmışlar. Tədricən toplanan bilikləri ümumiləşdirilmiş, dildən-dilə,
ağızdan-ağıza keçərək ümuminin hamının qəbul etdiyi fikirlər olmuşdur. Bunlar
bayatılar, nağıllar, atalar sözləri, nəğmələr, laylalar, miflər, əfsanələr və
s. şəklində lakonik dildə çatdırılmışdır. Demək olar ki, elmi psixologiyanın
tədqiq etdiyi sahələr içərisində elə bir problem yoxdur ki, xalq
yaradıcılığında ondan bəhs olunmasın, münasibət bildirilməsin. Psixoloji fikrin
yaranması və inkişafının digər bir istiqaməti isə yazılı ədəbiyyat, filosof və
yazıçıların, şairlərin yaradıcılığıdır. Bu mənada "Kitabi-Dədə Qorqud"
dastanı, Nizami, Tusi, Nəsimi, Fizuli, Axundov, S.Ə.Şirvani, Sabir,
C.Məmmədquluzadə və digər mütəffəkirlərin yaradıcılığı Azərbaycan psixoloji
fikrinin yaranması, inkişafı və formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Onların yaradıcılığı bir tərəfdən xalqın təfəkkür tərzinin inkişafına təkan
vermiş, digər tərəfdən özündə həyat reallıqları əksini tapmışdır. Yəni
Azərbaycan xalqının keçdiyi inkişaf yolunun mərhələlərini müəyyənləşdirməkdə bu
əsərlər gözəl bir mənbədir.
Müasir dövrdə
insanı 200-dən artıq elm sahəsi öyrənir. Onlardan biri psixologiyadır.
Psixologiya
beyində obyektiv aləmin subyektiv surəti kimi əmələ gələn psixikanın faktları,
qanunauyğunluqları və mexanizmləri haqqında elmdir.
Temperament
Temperament sözünün latın dilində hərfi
tərcüməsi hisslərin (qarşılıqlı) lazımi
qarşılıqlı nisbəti deməkdir.Yunan həkimi Hippоkrat (V-IV əsr) tətbiq etmişdir.
Temperament dedikdə о insanın həm fərdi anоtоmik-fiziоlоji, həm də psiхоlоji
хüsusiyyətləri nəzərdə tutmuşdur. Temperament tiplərinə Hippokratın verdiyi
sanqvinik, хоlerik, fleqmatik və melanхоlik adları ilə müasir psiхоlоgiya indi
də işlənilməkdədir.
İnsanlar psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikasına görə bir-birindən
fərqlənirlər.
Temperament insanın elə bir anadangəlmə xüsusiyyətləridir ki, onlar
intensivliyin, təsirə cavab vermə sürətinin dinamik xarakteristikalarının
emosional qıcıqlanma və tarazlıq dərəcəsini, ətraf mühitə uyğunlaşma
xüsusiyyətlərini şərtləndirir.
Kоsta görə temperament müyəssər cisimlərin və fəaliyyətin fəallıq dərəcəsinin
nisbətindən ibarətdir. Vunta görə temperament «ruhi hərəkətlərin» qüvvə və
sürəti arasından nisbətdir.
Insanın psiхi fəaliyyətinin dinamikasını əks etdirən хassələrə
temperament хassələri deyilir.
Temperament tiplərinin psiхоlоji хarakteristikası оnun aşağıdakı хassələri ilə
müəyyən edilir.
Aktivlik: Bu хassə insanın məqsədə
çatmaq üçün хarici aləmə nə dərəcədə fəal təsir göstərməsini, хarici və daхili
maneələri necə aradan qaldırmasını nəzərdə tutur. Temp, ritm, sürət,
intinsivlik, plastiklik, dözümlülük və s. aktivliyin əsas göstəricisidir.
Reaksiyaların tipi: Bu хassə haqqında biz
müхtəlif psiхi reaksiya və prоseslərin sürətinə, о cümlədən hərəkətlərin
sürətinə, iqlim tempinə görə fikir yürüdürük.
Plastiklik və оnun əksi
оlan rigidlik keyfiyyəti: Bu хassənin insanın iqlimin хarici təsirlərinə nə qədər tez
uyğunlaşması (plastiklik) və ya əksinə, davranış, adət və mülahizələrin nə qədər
ətalətli və süst (rigid) оlmasından bilmək оlar.
Emоsiоnallıq:Müxtəlif hiss və emosiyaların,
o cümlədən affektlarin və əhvalların əmələ gəlmə, cərəyan etmə və kəsilməsi
xüsusiyyətlərini xarakterizə edən xassə və keyfiyyətlərlə bağlıdır. Əsas
göstəriciləri mütəəssirlik, impulsivlik, emosional labillikdir.
Temperamentin
tipləri:
Sanqvinik:Bu cür adamlar yüksək
reaktivliyə malik olurlar. Aktivliklə reaktivlik müvazinətdə olur. Diqqətini
cəlb edən hər şeyə canlı reaksiya verir. Mimikaları və hərkətləri canlı və
ifadəlidir. Yüksək fəallığa malik olduğuna görə çox işgüzar olur, hər bir yeni
işə dərhal girişir, həmişə birinci olmağa çalışır, yorulmadan uzun müddət
işləyə bilir. Sanqviniklər həddən artıq qayda-qanunlara əməl edən olur. Sürətli
hərəkətə, çevik təfəkkürə, sürətli nitq tempinə malik olurlar. Onlarda
plastiklik yüksək olur. Hissləri asanlıqla bir-birini əvəz edə bilir. Düşdüyü
yeni şəraitə asanlıqla alışır. Rast gəldikləri adamlarla asanlıqla ünsiyyətət
girə bilirlər. Onlarda ekstravertlik yüksək olur.
Xolerik: Sanqviniklərdə olduğu kimi
xoleriklərdə də senzitivlik aşağı, reaktivlik və aktivlik yüksək olur. Lakin
xoleriklərdə reaktivlik aktivliyi üstünlük təşkil edir. Ona görə də xoleriklər
həddən artıq hövsələsiz, tez özlərindən çıxan olurlar. Onlarda plastiklik zəif,
rigidlik yüksək olur. Onlarda öz maraqlarını həyata keçirməyə yüksək cəhd,
inadkarlıq, dözümlülük mövcud olur. Başladıqları işi axıra qədər yerinə
yetirməyə meylli olurlar. Diqqətlərini keçirməkdə çətinlik çəkirlər.
Ekstravertlik yüksəkdir. Müvazinətsiz olurlar.
Fleqmatik: Özlərini hər yerdə sakit
aparırlar. Həddindən artıq soyuqqanlıdırlar, qaradinməzdirlər. Uğursuzluğa
məruz qaldıqda buna əhəmiyyət vermirlər. İşə dərhal girişmirlər, lakin
başladıqları işi axıra qədər yerinə yetirirlər. Onlarda plastiklik aşağı,
rigidlik yüksək olur. Mimikaları kasıb, ifadəsiz olur. Diqqətlərini çətinliklə
keçirə bilirlər, yeni şəraitə çətinliklə alışırlar. Fleqmatiklərdə daxili əks
olunma yüksək olur. Təkliyi sevirlər. Vərdiş və adətlərini olduqca ləng dəyişə
bilirlər. Bunlarla yanaşı olduqca işgüzar olurlar. Dözümlü və özlərini ələ ala
biləndirlər. Onların asanlıqla özlərindən çıxması halları olmur. Yeni adamlara
çətin alışırlar.
Melanxolik:Onlarda senzitivlik, həssaslıq
həddindən artıq yüksək olur. Kiçik bir işdən, hərəkətdən dərindən
təsirlənirlər. Hədsiz dərəcədə küsəyəndilər. Mimika və hərəkətləri dərin və
ifadəli deyil. Səsləri zəif, hərəkətləri süstdür. Onlarda özlərinə inam hədsiz
dərəcədə aşağı olur. Kiçik uğursuzluq onlarda dərin, bəzən ciddi əhval
pozğunluğu yaradır. Həmişə başqalarının onların halına yanmalarını gözləyirlər.
Həddindən artıq təkliyə qapanırlar. Tez ruhdan düşür, bəzən gücü çatan işi belə
axıra qədər yerinə yetirmirlər. İntrovertlik yüksək olur.
Sanqvinik - mimika, hərəkət və kifayət qədər aktivliyi ilə
seçilir. Fikrini bir yerə cəmləməyi bacarır, yeniliyə asanlıqla uyğunlaşır,
həmçinin bacarıqlı olur. Hisslərin, əhvalın, məqsədin dəyişkənliyi ona xasdır.
Ünsiyyətcildir, insanlarla əlaqəyə tez girir, mühit dəyişkənliyinə və istənilən
vəziyyətə tez uyğunlaşır.
Xolerik də
aktivliyi ilə fərqlənir. O, səbirsiz, özündən tez çıxandır. Məqsəd və maraqları
qətidir, diqqətin yönəlməsində çətinlikləri olur, mühit dəyişkənliyinə isə
rahat uyğunlaşır.
Fleqmatik - mimikası, hərəkəti, hətta
nitqi də nəzər cəlb etməyəndir. Hisslərinə təsir etmək çətindir. Demək olar ki,
həmişə sakit və təmkinlidir. Diqqətini çətinliklə cəmləyir, vərdişlərini gec
dəyişir, yeniliyə can atmır, mühit dəyişkənliyi onluq deyil, ünsiyyətə gec
girir, lakin enerjili və işgüzardır.
Melanxolik - hissiyyatlı və
küsəyəndir. Diqqəti dəyişkəndir, mimikası nəzər cəlb etmir. Melanxolik utancaq
və qərarsızdır. Bununla yanaşı gündəlik həyatda (adət etdiyi şəraitdə) kifayət
qədər uğurlu və özünə əmindir.
Reallıqda sanqvinik və melanxoliklərə daha çox rast gəlinir. Ümumiyyətlə
müəyyən temperamentə məxsus insanlar azdır, əksər hallarda qarışıq tiplərə rast
gəlinir.